ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΙ ΖΩΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ – Όταν λαβώθηκε η ανθρώπινη αξιοπρέπεια

You are currently viewing ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΙ ΖΩΟΛΟΓΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ – Όταν λαβώθηκε η ανθρώπινη αξιοπρέπεια

For english press here

Πάρε ένα λεπτό και φαντάσου τον εαυτό σου μακρυά από τον μικρόκοσμο της αστικής γειτονιάς σου, μακρυά από το οικείο περιβάλλον που νομίζεις ότι σε καθορίζει ως κοινωνικό ον, και μπες στην λογική του μικρού χωριού μακρυά από τον θόρυβο της πόλης. Κάπου στην Αφρική, κάπου στην Αυστραλία, κάπου στην Βόρεια Λατινική Αμερική, σε εκείνα τα απομακρυσμένα – πρωτόγονα – τοπία, σε αυτά που αναφέρονται οι οικολόγοι όταν με ζήλο προσπαθούν να σε πείσουν για την κλιματική κρίση. Εκεί. Περιτριγυρισμένος από τους όμορούς σου, τους κατοίκους του χωριού που ξέρεις, τον τόπο που αγαπάς και νιώθεις ότι στο ανταποδίδει. Σκέψου επίσης, πως αντιδράς με την παρουσία ενός ξένου σε αυτόν τον τόπο που αγαπάς. Νιώθεις ότι τον παραβιάζει με την παρουσία του όταν διαβεί αυτή τη νοητή γραμμή που έχεις ορίσει ως σύνορο. Μία διάρρηξη σε ένα ιδιωτικό σπίτι, μία ξένη εισβολή σε μία πόλη του έθνους. Αισθάνεσαι το ίδιο πράγμα. Παραβιάζομαι, απειλούμαι, αλλά πρέπει να προσαρμοστώ για να επιβιώσω.

Ο Ισπανός στρατηγός Arsenio Martínez Campos στην Αβάνα, Αποικιακή Κούβα, 1878

Πίσω πάλι στο μικρό χωριό. Αναλογίσου το συναίσθημα που ένοιωσαν οι ιθαγενείς όταν οι πρώτοι άποικοι κατακτητές έφτασαν σε αυτή τη νοητή γραμμή και χωρίς δεύτερη σκέψη παραβίασαν το Κονγκό, την Ταϊλάνδη, την Κεϋλάνη, την Αυστραλία, την Ταϊτή, την Γουιάνα και την Ακτή Ελεφαντοστού και τόσες δεκάδες άλλες χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου. Αλλά, σε σχέση με έναν απλό διαρρήκτη – που ίσως κοντοσταθεί και σκεφτεί ότι ίσως μπορεί να τον πιάσουν – αυτά τα όντα, κρατούσαν όπλα, πανοπλίες, είχαν διαφορετικό δέρμα, μιλούσαν μια περίεργη και ξένη για σένα γλώσσα και είχαν κάτι που δεν φαίνεται…αποφασιστικότητα. Ας μιλήσουμε γι’ αυτή την αποφασιστικότητα. Μία λέξη με θετική προσμονή, αλλά στην παρούσα περίπτωση δεν είναι διόλου θετική. Απεναντίας, έχει αρνητικό πρόσημο, με μια υποχθόνια φθονερή υπεροψία. Ξέρω στα σίγουρα, ότι η υπεροψία έχει αρνητικό πρόσημο, που μερικές φορές μπορεί να προκαλέσει μεγάλα δεινά. Αλλά πως μετριούνται τα δεινά; Τι μέτρο βάζει κανείς στο κακό; Λέμε, «πόσο μεγάλο κακό έκανε», ή «πόσο κακό προκάλεσαν οι πράξεις του». Η ιστορία έδειξε ότι αυτό το κακό έγινε ο καθοδηγητής, το έμβλημα αυτών των όντων όταν με αποφασιστικότητα και θράσος παραβίασαν τις νοητές γραμμές του διαφορετικού, του «άλλου». Και η επιστήμη – αυτή η επίκτητη ανθρώπινη δημιουργία – στάθηκε στο πλάι του.

Οι ανθρώπινοι ζωολογικοί κήποι είναι ακριβώς αυτή η σύμπτυξη του κακού και της επιστήμης, της υπεροψίας και της γνώσης. Το οξύμωρο αυτής της ιστορίας είναι ότι δυστυχώς θυσιάστηκε και η επιστήμη και η γνώση στο βωμό της αποικιοκρατίας και της ανωτερότητας. Όταν σκεφτόμαστε τους επιστήμονες, σήμερα, σκεφτόμαστε πεφωτισμένους ανθρώπους που έχουν αφιερώσει την ζωή τους στην έρευνα με απώτερο σκοπό να σπάσουν τον κλοιό του σκότους, και να βγάλουν την ανθρώπινη νοημοσύνη έξω από τα δεσμά του, στο φως, στην γνώση του κόσμου, σε όλα αυτά τα άγνωστα στοιχεία που προκαλούν τον φόβο και την αμφιβολία για το αύριο. Αν πάμε 300 χρόνια πριν, στον 18ο αιώνα, θα διαπιστώσουμε ότι μερικοί από τους επιστήμονες δεν ήταν παρά κάποιοι δυτικοί υπερόπτες της κοινωνικής ελίτ των «πολιτισμένων εθνών», που χρησιμοποίησαν την «γνώση για τους λίγους», για να καθιερώσουν μία καθολική άποψη περί πολιτισμικής διαφοροποίησης.

Για να γίνει κατανοητός, γιατί αποδεκτός δεν θα γίνει ποτέ, ο λόγος για τον οποίον οι άνθρωποι έφτασαν στο σημείο να εξευτελίζουν δημόσια άλλους ανθρώπους, εκθέτοντάς τους σε κλουβιά και freak shows πρέπει να πάμε πίσω στην ακμή της αποικιοκρατίας. Όταν το 1492 ο Χριστόφορος Κολόμβος έκανε εφικτό το υπερατλαντικό ταξίδι για τον σύγχρονο κόσμο, ήταν επόμενο οι αυτοκρατορίες της Ευρώπης να προσκολληθούν στον επεκτατισμό. Η Ισπανική, Πορτογαλική και αργότερα Αγγλική επέκταση – καθώς και πολλές άλλες – δημιούργησε ένα κλίμα ανωτερότητας. Σκέψου τον εαυτό σου να λύνει μία δύσκολη άσκηση μαθηματικών ενώ όλοι οι υπόλοιποι συμμαθητές σου δυσκολεύονται. Πως αισθάνεσαι; Ανώτερος, πιο έξυπνος, και λίγο-πολύ κυρίαρχος στην σκέψη. Έτσι και οι άποικοι. Έτσι ένοιωσαν και οι Πορτογάλοι άποικοι όταν έφτασαν στην Μοζαμβίκη (1506), στην Βραζιλία (1532), στην Αγκόλα (1571) και σε πολλές άλλες περιοχές [1]. Αντίκρυσαν ανθρώπους που στα μάτια τους φαίνονταν «άγριοι», «πρωτόγονοι», «αρχέγονοι λαοί», με απλοϊκά κοινωνικά συστήματα και καθόλου ευφυία. Διαφορετικά, λαοί που χρειάζονταν βοήθεια για να «εξελιχθούν», όπως εμείς. Ταυτόχρονα με την αποικιοκρατική μανία της Ευρώπης, τους αιώνες που ακολούθησαν το υπερπόντιο ταξίδι του Κολόμβου μεσουρανούσε ο Χριστιανισμός. Η θρησκεία που συνδέθηκε συλλήβδην με τον επεκτατισμό, πρωταγωνίστησε στις περισσότερες εισβολές κυριαρχίας. Πίσω στην τάξη. Σκέψου πάλι τον εαυτό σου μια μαθηματική ιδιοφυία, μόνο που πριν το τελικό τεστ, χρειάζεσαι μια εμψύχωση, κάποιον δηλαδή να σου αναπτερώσει το ηθικό για να πας να γράψεις καλά. Κάτι παρόμοιο έκανε και ο Χριστιανισμός, υπό το πρίσμα των Ιεραποστολών. Η σημαία και ο σταυρός βάδιζαν σε ολοένα πιο άγνωστα και απροσπέλαστα μέρη του απομακρυσμένου κόσμου με σκοπό τον προσηλυτισμό (Johnston, A, 2009) [2] των απίστων, των παγανιστών και των μη τόσο εξελικτικά ανεπτυγμένων ανθρώπων. Βάλε τον εαυτό σου στην θέση ενός Ταϊτανού, στην θέση ενός Κονγκολέζου, όταν αντίκρυσαν για πρώτη φορά τις άτρωτες πανοπλίες, περικεφαλαίες, όλα αυτά τα σχήματα που είχαν σμιλεύσει πάνω στις σιδερένιες στολές τους, ενώ εσύ το μοναδικό πράγμα από το οποίο προφυλάσσεσαι είναι ο φόβος σου για ένα αβέβαιο μέλλον. Όταν οι Πορτογάλοι έφτασαν στην νότια Ιαπωνία το 1543, δεν υπολόγισαν ότι τα «τέρατα» που υποτίθεται έψαχναν, και που είχαν υποσχεθεί να φέρουν κάποια από αυτά πίσω στην πατρίδα, στην ουσία ήταν οι ίδιοι τους οι εαυτοί. Παρακάτω παρατίθεται ένα απόσπασμα από έναν άγνωστο Ιάπωνα χρονογράφο του 17ου αιώνα, που περιγράφει την εικόνα ενός Ιησουΐτη ιερέα:

Το πρώτο πράγμα που παρατήρησε κανείς ήταν πόσο μακριά ήταν η μύτη του! Έμοιαζε με κέλυφος κογχυλιού χωρίς κονδύλους, κολλημένο στο πρόσωπο του σαν βεντούζα. Πόσο μεγάλα ήταν τα μάτια του! Έμοιαζαν με ζεύγη τηλεσκοπίων, αλλά οι ίριδες ήταν κίτρινες. Το κεφάλι του ήταν μικρό – είχε μακριά νύχια στα χέρια και τα πόδια του. Είχε ύψος πάνω από δύο μέτρα και μαύρο χρώμα…Πάνω από το μέτωπό του είχε μία κηλίδα στο κεφάλι του στο μέγεθος ενός αναποδογυρισμένου ποτηριού sake. Η ομιλία του ήταν ακατανόητη για το αυτί – η φωνή του έμοιαζε με στριγκλιά κουκουβάγιας. Όλοι έτρεξαν ομοθυμαδόν να το δουν, κατακλύζοντας τους δρόμους με απερισκεψία. Πίστευαν ότι αυτό το φάντασμα ήταν πιο τρομερό και από το πιο άγριο τέρας. [3]


Την πρώτη φορά στην ιστορία που εισέβαλε ένας ξένος σε ένα τοπικό χωριό της Νοτίου Αφρικής, ή της Μοζαμβίκης, της Ταϊτής ή της Παπούα Νέα Γουινέας με ποιόν τρόπο προφυλάχθηκαν οι κάτοικοι μπροστά στα αποικιακά όπλα, μπροστά στην ασταμάτητη μανία των μεθυσμένων υποτιθέμενων κυρίαρχων του κόσμου; Θα χρησιμοποιήσω τον όρο που αναφέρει ο James Scott με «τα όπλα του αδυνάτου». Ποια είναι αυτά; Το σπίτι, το οικείο περιβάλλον τους, ακόμα και το σώμα τους [4] – την μοναδική ακεραιότητα που τους απέμεινε – όταν μετά τις λεηλασίες ακόμα και η παραμικρή ανάμνηση του ήσυχου παρελθόντος έπεσε σε λήθαργο.

Αυτό είναι ένα αφιέρωμα για όλους αυτούς τους χιλιάδες ανθρώπους που εκτέθηκαν στη δημόσια βιτρίνα στα μεγαλοπρεπή κέντρα της Ευρώπης και της Αμερικής με σκοπό την παρουσίαση του «πρωτόγονου», του «άγριου» και ακόμα περισσότερο την επιβεβαίωση της κυριαρχίας τους. Όταν δεν είσαι σίγουρος για κάτι, το πιο πιθανό και λογικό είναι να βρεις αποδείξεις που να στηρίζουν την απόφασή σου ή να βρεις κάποιες άλλες που απορρίπτουν αυτό που πρεσβεύεις. Σε έναν ανοιχτό και δημοκρατικό κόσμο αυτό είναι εφικτό και τούτου λεχθέντος απαραίτητο. Στους αιώνες που θα αναφέρω παρακάτω όμως, αυτή η επιβεβαίωση δεν ήταν παρά ένα κατασκεύασμα, μία ψευδής δήλωση της επιστημονικής κοινότητας – με την ανθρωπολογία να κατοικοεδρεύει στους θρόνους της αποικιοκρατίας – που στην ουσία η παρουσία αυτών των «άγριων» επιβεβαίωναν αυτό που ήδη έκαναν. Η αλήθεια βρίσκεται στην ψυχή χιλιάδων ματιών που εσύ ως επισκέπτης του ανθρώπινου ζωολογικού κήπου θα κοίταγες κατάματα, χωρίς πραγματικά να βλέπεις. Ιστορικά τεκμήρια αναφέρουν την ύπαρξη των ανθρώπινων ζωολογικών κήπων, αν και δεν δίνεται η δέουσα σημασία για αυτόν τον εξευτελισμό από πλευράς των ισχυρών. Σε όλες τις πηγές αναζήτησης, διαβάζει κανείς το βιογραφικό των ανθρώπων που έκλεισαν τους ιθαγενείς στα κλουβιά και τους προώθησαν στον ανθρώπινο εξευτελισμό και στην ταπείνωση. Ωστόσο, οι χιλιάδες άνθρωποι που εκτέθηκαν παραμένουν άγνωστοι για την ιστορία. Έφυγαν, και μαζί τους έφυγαν και οι ιστορίες τους.


Η ΕΠΙΔΕΙΞΗ ΜΙΑΣ ΨΕΥΔΕΠΙΓΡΑΦΗΣ ΑΝΩΤΕΡΟΤΗΤΑΣ


Στο παρόν άρθρο θα διερευνηθούν τρείς μεγάλες ανθρώπινες εκθέσεις με έδρα το Παρίσι, την Αμερική και το Λονδίνο. Οι ζωντανές εκθέσεις – όπως αναφέρονταν – εξαπλώθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο, σε μέρη που αποτελούσαν μέρος της αποικίας μεγάλων Ευρωπαϊκών χωρών, όπως η Βραζιλία, η Ταϊλάνδη και άλλες. Η μεγαλύτερη φρίκη παρόλα αυτά, έλαβε χώρα στην καρδιά της Ευρώπης και της Αμερικής, στις πόλεις που αποτέλεσαν το βάθρο για την θεμελίωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, για την ελευθερία και την αποδέσμευση της Βασιλείας, για την ανεξαρτητοποίηση του έθνους. Αυτή η ειρωνική ιστορική πορεία δείχνει πως δεν παίζει ρόλο ο τόπος, αλλά οι άνθρωποι που τον αποτελούν. Άλλοι ήταν οι άνθρωποι που καθιέρωσαν τα καθολικά ανθρώπινα δικαιώματα και άλλοι έναν αιώνα μετά που εξέθεταν ανθρώπους σε κλουβιά για το φιλοθεάμον κοινό. Ένα πράγμα παραμένει ίδιο ωστόσο και για τις τρείς χώρες. Μία υποτιθέμενη ανωτερότητα, εμπεριστατωμένη από την επιστημονική κοινότητα της εποχής, και δυστυχώς από μία κοινωνική επιστήμη που μόλις είχε αρχίσει να κάνει τα πρώτα της βήματα. Η ανθρωπολογία.

Κατά την διάρκεια του 19ου αιώνα είχε αναπτυχθεί ο λεγόμενος Κοινωνικός Εξελικτισμός ως απόρροια της αποικιοκρατίας και της Δαρβινικής Θεωρίας περί Εξέλιξης των Ειδών (1859). Ο Κοινωνικός Εξελικτισμός [5] στήριξε σε μεγάλο βαθμό την ιδέα περί ανωτερότητας των αποικιοκρατών και κατωτερότητας των αποικιοκρατούμενων βασιζόμενος στην κοινωνική εξέλιξη των ομάδων. Οι δυτικές δυνάμεις σύμφωνα με αυτή τη θεωρία ήταν εξελικτικά ανώτερες. Είχαν προηγμένα συστήματα κοινωνικής οργάνωσης, θεσμούς, πολιτεύματα, φιλοσοφία και υψηλή τέχνη. Οι λεγόμενοι «άλλοι» της ανθρωπολογίας, ζούσαν απλοϊκά, με πενιχρούς θεσμούς, με μια μηδαμινή οργάνωση. Η ειδοποιός διαφορά – και αυτή που συγκλόνισε τους αποικιοκράτες όταν πρωτοέφτασαν σε αυτές τις περιοχές – ήταν η σχέση με την φύση. Ολόκληρη η επιστήμη της ανθρωπολογίας του 19ου αιώνα στηρίχθηκε στην άποψη ότι οι εξελικτικά προηγμένοι πολιτισμοί είναι απομακρυσμένοι από την φυσική τους κατάσταση, ενώ οι κατώτεροι εξελικτικά πολιτισμοί ακόμα εξαρτώνται από αυτή. Σύμφωνα με τον εξελικτιστή Lubbock η κατανόηση της προϊστορικής περιόδου αναφορικά με τους πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν τότε, δεν μπορεί παρά να επιτευχθεί με την σύγκριση των τωρινών πολιτισμών του ίδιου πολιτισμικού σταδίου. Με άλλα λόγια, ο σύγχρονος πολιτισμένος άνθρωπος – σύμφωνα με την Εξέλιξη – εμπεριέχει όλα τα προηγούμενα στάδια εξελικτικού πολιτισμού. Ωστόσο, ταυτόχρονα με αυτό το μοντέλο ανθρώπου, υπάρχουν πολιτισμικές ομάδες που έχουν «μείνει πίσω». Έτσι, η εθνογραφία πρέπει να μελετήσει τους παρόντες «πρωτόγονους» λαούς για να κατανοηθεί σε βάθος η διαμόρφωση των προϊστορικών πολιτισμικών συστημάτων [6]. Όταν μια τέτοια άποψη κυριαρχεί στο μυαλό της επιστήμης, της ανθρώπινης δημιουργίας που εκτίναξε τα θεοκρατικά πρότυπα του Μεσαίωνα και εγκαθίδρυσε την ανθρωποκεντρική μελέτη των κοινωνιών, είναι επόμενο η μέθη των κυρίαρχων του κόσμου να γιγαντώνεται όλο ένα και περισσότερο. Με τις ευλογίες, λοιπόν, της επιστήμης και συνάμα του Χριστιανισμού, οι αποικιοκράτες δεν θα δίσταζαν σε τίποτα. Πολλές είναι οι αναφορές για βιαιοπραγίες, βανδαλισμούς και δολοφονίες σε βάρος των ιθαγενών λαών του κόσμου κατά την διάρκεια εξάπλωσης των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών. Αυτό το τερατώδες νεφέλωμα είναι που προκάλεσε την εμφάνιση των ανθρώπινων ζωολογικών κήπων και χειρότερα, την αποδοχή τους από τους κατοίκους των μεγάλων πρωτευουσών.

Ο άνθρωπος που βρίσκεται πίσω από τους ανθρώπινους ζωολογικούς κήπους είναι ο Carl Hagenbeck. Λάτρης των εξωτικών ζώων, ο Hagenbeck προμήθευε τους ευρωπαϊκούς ζωολογικούς κήπους με εξωτικά ζώα, και ήταν ο δημιουργός του ζωολογικού κήπου του Αμβούργου από το 1907 [7]. Η εμμονή του για τον «εξωτισμό» πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις όταν εξέθεσε ζωντανούς ανθρώπους δίπλα σε ζώα στον ζωολογικό κήπο. Πίστευε πως η σκηνοθεσία των «εργατών» του, θα ήταν το κλειδί για την επιτυχία. Η επιτυχία είχε πράσινο χρώμα. Οι περισσότεροι εκθέτες, έτσι και ο Hagenbeck δεν αποζητούσαν τίποτα περισσότερο από δόξα και χρήμα. Το παγκόσμιο σύμβολο που κινεί τα νήματα όλου του κόσμου, και που για χάρη του τον παρακίνησε να εκθέσει ανθρώπους. Ο Hagenbeck σκέφτηκε να εκθέσει τους ιθαγενείς σε ένα πλαίσιο που θα θύμιζε το φυσικό τους περιβάλλον, όπως ακριβώς έκανε και με τα ζώα του. Το κοινό από την άλλη, ενθουσιαζόταν για το εξωτικό, για το «άλλο». Ήταν κάτι παντελώς ξένο για τις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης. Αρπάζοντας την ευκαιρία για προβολή, ο Hagenbeck έφερε ανθρώπους Σαάμι από την βόρεια Σκανδιναβία και τους τοποθέτησε μαζί με ταράνδους, έφερε Αιγυπτίους μαζί με τις καμήλες τους, έφερε ιθαγενείς από το Περού και τους τοποθέτησε σε σπηλιές με αξεσουάρ από κόκαλα [8].

ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΓΑΛΛΙΑ, 1889 – 1931

Η στερεοτυπική και προκατειλημμένη προβολή του Hagenbeck οδήγησε σε ακόμα μεγαλύτερες εκτάσεις. Το 1878 και το 1889 συντελέστηκε στο Παρίσι η Μεγάλη Έκθεση (World’s Fair). Η έκθεση φιλοξενούσε αμέτρητα τεχνολογικά επιτεύγματα, όπως τηλεσκόπια, εργαλεία, μηχανές και τον μεγαλοπρεπή Πύργο του Άιφελ. Ταυτόχρονα με τα τεχνολογικά επιτεύγματα, παρουσιάζονταν και ανθρώπινα όντα. Είχαν δημιουργηθεί στους εκθεσιακούς χώρους διάφοροι μικροί οικισμοί «κατάλληλοι για το ενδημικό περιβάλλον των εκτεθειμένων». Σύμφωνα με τον Asmaa Jama, η Έκθεση του Παρισιού του 1889 προσέλκυσε 28 εκατομμύρια ανθρώπους, οι οποίοι έφτασαν στο σημείο να πληρώσουν το εισιτήριο για να αντικρύσουν αυτό το εξωτικό που είχαν στο μυαλό τους, το οποίο με την σωστή διαφήμιση, γιγάντωσε τον παγκόσμιο φυλετικό ρατσισμό [9]. Η υπεροψία των Γάλλων του 19ου αιώνα υπνώτισε το κοινό, καθοδήγησε την σκέψη τους και την οπτική τους. Οι άνθρωποι που εκτέθηκαν φαίνονταν τουλάχιστον ως εξημερωμένα ζώα, που υπάκουαν τις διαταγές των ανωτέρων τους. Στον ήδη υπάρχοντα εξευτελισμό των εκτιθέμενων ανθρώπων, προστέθηκαν κι άλλα πειραματικά shows. Κάτοικοι της Ιάβα της Ινδονησίας ικανοποιούσαν τα ρατσιστικά μάτια που κρύβονταν πίσω από τα τραγελαφικά χαμόγελά τους, χορεύοντας παραδοσιακούς χορούς, και επιδεικνύοντας τελετές του τόπου τους [10].

Η βαρβαρότητα των «ισχυρών» έρχεται να εδραιωθεί εκ θεμελίων, μέσω της ιστορίας ενός ανθρώπου από την Νέα Καληδονία. Το όνομα του ανθρώπου αυτού ήταν Marius Kaloïe. Ο Marius ανήκε στον πολιτισμό Κανάκ και έμενε με την οικογένειά του στην Νέα Καληδονία, αποικία της Γαλλίας για περισσότερο από έναν αιώνα. Το 1931, ένας Γάλλος αξιωματούχος έπεισε τον Marius Kaloïe να ταξιδέψει στο Παρίσι προκειμένου να παρουσιάσει τον πολιτισμό των Κανάκων στους Ευρωπαίους. Όταν μέσα στην δυστυχία της αποικιοκρατικής μανίας και της αδικαιολόγητης κατάκτησης της γης σου, σου προτείνουν να ταξιδέψεις για να παρουσιάσεις τα μοναδικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού σου, νιώθεις ξεχωριστός, ιδιαίτερος. Λες, μπορεί όντως να ενδιαφέρονται για εμάς…μπορεί όντως να θέλουν να μας διαφημίσουν, ούτως ώστε οι άνθρωποι από όλον τον κόσμο να γνωρίζουν για εμάς. Η υπόσχεση του αξιωματούχου, πολύ αργότερα θα αποδειχθεί μία βολική απάτη. Κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου μεσουρανούσε στην Γαλλία το Jardin d’Acclimatation. Μία γιγάντια έκθεση, μεγαλύτερη κατά τρείς φορές από την σημερινή Disneyland του Παρισιού, φιλοξένησε χιλιάδες ανθρώπους από τις απομακρυσμένες αποικίες της Γαλλίας, προκειμένου να επιβεβαιωθεί η κατωτερότητα των ανθρώπινων ειδών και συνάμα η ανωτερότητα των εκθετών και των θηριοδαμαστών της Γαλλίας. Ο Marius Kaloïe μαζί με 100 ακόμα Κανάκους ταξίδεψαν εν τέλει στο Παρίσι, όπου εκτέθηκαν στην Έκθεση. Τους είχαν υποσχεθεί ότι σε 8 μήνες θα επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Για 8 μήνες αυτοί οι εκλεκτοί Κανάκοι έπρεπε να σκάβουν με αρχέγονα εργαλεία, να κατασκευάζουν αντικείμενα με πενιχρά μέσα και να χορεύουν παραδοσιακούς χορούς όλη την ημέρα. Δεν θα αποτελούσε έκπληξη το γεγονός ότι οι γυναίκες ήταν υποχρεωμένες να θηλάζουν δημοσίως. Για άλλη μία φορά, παραβιάστηκε η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, μία αξία που κρύφτηκε πίσω από τα 33 εκατομμύρια εισιτήρια που πωλήθηκαν στο Παρίσι εκείνη την εποχή.

Μία ανάσα στον ατέρμονο εξευτελισμό που υπέστησαν οι ιθαγενείς, αποτελεί το γεγονός ότι μερικοί διαμαρτυρήθηκαν. Η Ένωση για τα Ανθρώπινα δικαιώματα της Γαλλίας, οι κομμουνιστές και πρώην άποικοι της Νέας Καληδονίας έβλεπαν το θέαμα όπως ακριβώς ήταν, και όχι όπως – υποτίθεται – ότι το παρουσίαζαν. Οι διαμαρτυρίες αυτών των ανθρώπων, ώθησαν τους ίδιους εκτεθειμένους Κανάκους να επαναστατήσουν επίσης. Οι υπεύθυνοι με τα χέρια δεμένα, αναγκάστηκαν να κλείσουν την έκθεση και να επιστρέψουν τους 99 Κανάκους πίσω στον τόπο τους. Ένας από αυτούς όμως αποφάσισε να μείνει. Ο Marius Kaloïe δεν επέστρεψε ποτέ στην Νέα Καληδονία. Ερωτεύτηκε μία Γαλλίδα ονόματι Juliette Gabrielle Favre και αποφάσισε να μείνει μαζί της. Ο Marius Kaloïe, παρόλες τις δυσκολίες που έπρεπε να αντιμετωπίσει στην ρατσιστική Γαλλία, βρήκε φρικτό θάνατο μια μέρα καθώς τον παρέσυρε ένα τραμ μέσα στην πόλη. Την επόμενη μέρα η κόρη του Sylvette έρχεται στον κόσμο.

Η Juliette Gabrielle Favre απέκρυψε την εθνική ταυτότητα του άνδρα της από την Sylvette. Μόνο πολλά χρόνια αργότερα η Sylvette ανακάλυψε την ταυτότητα του πατέρα της. Οι ρίζες της κείτονται μαζί του, οι αναμνήσεις των θηριωδιών θάφτηκαν μαζί του. Η Sylvette κατάφερε – αν και δεν τον γνώρισε ποτέ – να κρατήσει την μνήμη του ζωντανή. Το 2006 κανόνισε να επιστραφούν τα λείψανά του ανάμεσα στους ανθρώπους του στην Νέα Καληδονία. Από τότε αναπαύεται στο νεκροταφείο Nathalo στο νησί Lifou της Νέας Καληδονίας. Η υποδοχή της Sylvette από τους ντόπιους κατοίκους ήταν τουλάχιστον φιλόξενη. Ετοίμασαν φαγητό, τα παιδιά τραγουδούσαν άσματα για την μετέπειτα ζωή. Το σημαντικότερο κομμάτι αυτής της επίσκεψης είναι ότι η Sylvette είχε την ευκαιρία να ακούσει την αληθινή ιστορία του πατέρα της από τους ντόπιους κατοίκους [11].

Είναι σημαντικό να μαθαίνουμε από την ιστορία, να κοιτάμε κατάματα αυτή την βάρβαρη αλήθεια για τους ανθρώπινους ζωολογικούς κήπους, να κρατάμε ζωντανή την ανάμνηση τους. Να μην ξεχνάμε ότι αυτοί οι χιλιάδες άνθρωποι που χάθηκαν στον διάβα της ιστορίας, είχαν την ψυχή και το σθένος να αντέξουν την βαρβαρότητα της αποικιοκρατικής αλήθειας. Ο Marius Kaloïe αντιπροσωπεύει για τον σύγχρονο άνθρωπο μία ιστορία που ξέφυγε από την μοίρα των τόσο άλλων χιλιάδων ιστοριών που λησμονήθηκαν. Μέσα στο σκοτάδι της αποικιοκρατίας, στο σκοτεινό τούνελ των ανθρώπινων ζωολογικών κήπων ξεπροβάλλουν μικρές λυχνίες φωτός από την δύναμη αυτών των μικρών ιστοριών που μας υπενθυμίζουν ότι αυτός ο εξευτελισμός πράγματι υπήρξε.

Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΡΑΤΣΙΣΤΙΚΗ ΑΠΟΓΕΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΘΕΣΕΩΝ

Κατά τον 19ο αιώνα στην Αμερική μεσουρανούσε ο άνθρωπος που κρυβόταν πίσω από το “Greatest Show on Earth” και τα επονομαζόμενα “Freak Shows”. Ο άνθρωπος αυτός ονομαζόταν Phineas Taylor Barnum. Μεθυσμένος για την προσέλκυση της σαγήνης για το «άλλο», ο Barnum είναι υπεύθυνος για την έκθεση χιλιάδων ανθρώπων στα κλουβιά των πολιτισμένων ζωολογικών κήπων της Αμερικής. Κυνηγώντας «φρικιά» όπως τα αποκαλούσε, ο Barnum αναζητούσε τους πιο παράξενους ανθρώπους εν ζωή, συμπεριλαμβανομένων των σιαμαίων διδύμων, πανύψηλων ανθρώπων, νάνων και άλλων[12]. Το 1883, ο Barnum έδωσε εντολή στον Robert Cunningham να αναζητήσει και να μεταφέρει Αβορίγινες της Αυστραλίας για να στολίσουν την μεγαλοπρεπή έκθεσή του. Ο Cunningham, ένας φιλόδοξος και ασυγκίνητος άνθρωπος συνάντησε τον Kukamunburra στο Queensland της Αυστραλίας. Ο Kukamunburra είναι γνωστός στην Δύση με το όνομα Tambo. Ο Tambo μαζί με την οικογένειά του υπέστησαν ένα μεγάλο ταξίδι με προορισμό την Αμερική για να αποδείξουν την θεωρία περί εξέλιξης, καθώς θεωρούνταν ως ο τελευταίος ανθρώπινος κρίκος, ως ο πιο κοντινός ανθρώπινος τύπος στους πιθηκοειδείς. Οι Αβορίγινες της Αυστραλίας δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο την γνώση για το τι επρόκειτο να υποστούν να κάνουν στην ξένη αυτή χώρα. Φτάνοντας στην Αμερική ο Tambo και η οικογένειά του εντάχθηκαν στο “Greatest Show on Earth” του Barnum, ο οποίος διαφημίζονταν με τον κατάλληλο ρατσιστικό τρόπο: «Ζήστε την συγκίνηση καθώς ο άγριος πολεμιστής Tambo εκτελεί τον συγκλονιστικό πολεμικό χορό του»[13]. Η έκθεση του Barnum ταξίδεψε σε διάφορες περιοχές της Αμερικής με τον Tambo να εκτελεί τις διαταγές του.

Σκεφτείτε απλώς ένα μικρό αγόρι, φοβισμένο και υποταγμένο μπροστά στα κοράκια της αποικιοκρατίας που ρουφούσαν και το τελευταίο ίχνος της αξιοπρέπειάς του, να εκτίθεται μπροστά σε χιλιάδες κόσμο, αντικρύζοντας μονάχα τα όρια που μπορούσε να φτάσει η ανθρώπινη εξευτελιστική συμπεριφορά. Το 1884, καθώς περιόδευε μαζί με τους όμορούς του στην Αμερική, ο Kukamunburra αρρώστησε και πέθανε στο τρένο. Άλλη μία ιστορία που χάθηκε καθώς συνεχιζόταν με μανία η ανθρώπινη υποτίμηση. Ο Cunningham άδραξε την ευκαιρία για περισσότερο χρήμα. Μουμιοποίησε το σώμα του Tambo και πούλησε τα λείψανά του σε ένα μουσείο στο Cleveland. Το 1993 ο Kukamunburra ανακαλύφθηκε στο υπόγειο ενός γραφείου τελετών στο Cleveland του Οχάιο. Ο Walter, απόγονος του Kukamunburra ανέλαβε την μεταφορά των λειψάνων του στο Palm Island. Με την υποστήριξη της Αυστραλιανής κυβέρνησης ο Kukamunburra αποδεσμεύτηκε μετά από έναν αιώνα από τα δεσμά του ρατσισμού, που στοιχειώνει ακόμα και σήμερα τους άδειους χώρους των μουσείων και των εκθεσιακών χώρων που συνέδραμαν στην εξάπλωση αυτής της χυδαιότητας. Ο Kukamunburra επέστρεψε στην πατρίδα του…επιτέλους μπορεί πλέον να αναπαυθεί, αλλά όχι να λησμονηθεί.

Άλλη μία ιστορία που διαδραματίστηκε πάλι στην Αμερική έρχεται να συμπληρώσει αυτή την αγριότητα, αυτή τη φορά από την Αφρική. Αυτή τη φορά, ένας Αμερικανός ιεραπόστολος και τζέντλεμαν του Νότου, ο Samuel Verner, πήρε 6 Πυγμαίους από το Ελεύθερο κράτος του Κονγκό και τους μετέφερε στην Αμερική, στην Έκθεση του St. Louis. Οι Πυγμαίοι, μια φυλή της Κεντρικής Αφρικής, δεν συναγωνίζονται σε ύψος τους υπόλοιπους αυτόχθονες, καθώς είναι αρκετά πιο μικρόσωμοι. Αυτό το χαρακτηριστικό και μόνο, προσελκύει το ενδιαφέρον των αποικιοκρατών καθώς και της επιστήμης. Οι Πυγμαίοι θεωρούνταν από την επιστημονική κοινότητα της Αμερικής ως το ανθρώπινο είδος που συγγενεύει με τον πίθηκο. Κρατώντας το λάβαρο της Εξελικτικής Θεωρίας του Δαρβίνου, οι Αφρικανοί και άλλοι ιθαγενείς της Αυστραλίας θεωρούνταν ως κατώτεροι της ανθρώπινης εξελικτικής κλίμακας. Συγκεκριμένα, ο William McGee, ένας ανθρωπολόγος και επικεφαλής του τμήματος Ανθρωπολογίας της Παγκόσμιας Έκθεσης, τόνιζε επανειλημμένα ότι οι Πυγμαίοι εκπροσωπούν την κατώτερη μορφή της ανθρώπινης εξέλιξης, τον τύπο που μόλις πρόσφατα στην ιστορία απομακρύνθηκε από την οικογένεια των Σιμιΐδων[14]. Ένας από τους 6 Πυγμαίους που έφερε στην Παγκόσμια Έκθεση του St. Louis ο Verner ονομαζόταν Ota Benga. Ο Ota Benga αγοράστηκε από τον Verner σε ένα σκλαβοπάζαρο στο Κονγκό και το 1906 επίσημα εκτίθεντο στον Ζωολογικό Κήπο του Bronx της Νέας Υόρκης, αφού τον πούλησε στον τότε διευθυντή του κήπου, William Temple Hornaday. Με τις ευλογίες της Ανθρωπολογικής Εταιρίας, οι Πυγμαίοι υπέστησαν τον δημόσιο εξευτελισμό στον Ζωολογικό Κήπο. Ο Ota Benga προσέλκυσε το μεγαλύτερο κοινό που είχε δει ποτέ ο Ζωολογικός Κήπος του Bronx. Αιτία αυτού, φαίνεται να αποτελούσαν τα δόντια του. Ο Ota Benga είχε αιχμηρά δόντια, γεγονός που δικαιολογήθηκε από την επιστημονική κοινότητα ως η αιτία για την κανιβαλιστική φύση του.

Αυτή την ασύδοτη συμπεριφορά των υποτιθέμενων ανώτερων θηλαστικών της Νέας Υόρκης, εξόργισε μία μικρή ομάδα Κληρικών Αφροαμερικανών της πόλης. Πρωτοστάτης αυτής της αντίστασης ήταν ο αιδεσιμότατος Robert Steward McArthur, πάστορας της εκκλησίας Calvary Baptist Church. Ο McArthur διαμαρτυρήθηκε ανοιχτά για το ζήτημα της έκθεσης ανθρώπινου όντος στον ζωολογικό κήπο και βρήκε την ευκαιρία να κάνει μια νύξη για την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου. Υποστήριξε σθεναρά ότι η έκθεση του Ota Benga επιβεβαιώνει αυτή τη θεωρία, που κατά την γνώμη του αντιτίθετο στον Χριστιανισμό. Ο McArthur σύντομα θα ταπεινωθεί όχι μόνο από τους υπεύθυνους του ζωολογικού κήπου, αλλά και από την διασημότερη εφημερίδα της πόλης, την New York Times[15]. Συγκεκριμένα, δήλωσαν:

Δεν καταλαβαίνουμε ακριβώς την όλη συγκίνηση που εκφράζουν οι άλλοι για το θέμα αυτό […] Η πρόταση να τοποθετηθεί ο Benga σε σχολείο αντί σε κλουβί αγνοεί τη μεγάλη πιθανότητα ότι το σχολείο θα ήταν ένας τόπος βασανισμού γι’ αυτόν, από τον οποίο δεν θα μπορούσε να αντλήσει κανένα όφελος. Η ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι μοιάζουν πολύ μεταξύ τους, ανεξαρτήτως από το αν είχαν ή δεν είχαν ευκαιρίες να μορφωθούν εκτός βιβλίων, είναι πλέον πολύ ξεπερασμένη.[16]


Μέσα στην αναστάτωση, και μετά από τις πάμπολλες διαμαρτυρίες που συντελέστηκαν αναφορικά με το θέμα της έκθεσης του Ota Benga, το αγόρι έγινε ακόμα πιο διάσημο. Όλη αυτή η δυσφήμιση προκάλεσε έναν τεράστιο όχλο της Νέας Υόρκης να προσπαθούν ομοθυμαδόν να αντικρύσουν τον Ota Benga. Την Κυριακή 16 Σεπτεμβρίου του 1906, 40.000 Νεοϋορκέζοι κυνηγούσαν μέσα στον Ζωολογικό Κήπο τον Ota Benga, τον έσπρωχναν και τον χτυπούσαν με μανία[17], λες και ήταν ένα αντικείμενο, χωρίς ψυχή, χωρίς αξιοπρέπεια, ένα υπό-ανθρώπινο ον που του άξιζε να υποστεί όλον αυτόν τον εξευτελισμό.

Τελικώς, και μετά από αυτή την εξευτελιστική περιπέτεια που έμελλε να αντιμετωπίσει ο νεαρός Ota Benga, αποφάνθηκε να μεταφερθεί σε ένα άσυλο έγχρωμων ορφανών, ονόματι Howard. Αργότερα ο Ota Benga μεταφέρθηκε σε μία ιερατική σχολή στο Lynchburg. Εκεί, γνώρισε την Anne Spencer, μία αξιοσέβαστη Αφροαμερικανίδα, ποιήτρια και ακτιβίστρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τον βοήθησε στην μόρφωσή του, και έμεινε δίπλα του για πολλά χρόνια, στηρίζοντας την εναπομείνασα ανθρώπινη υπόστασή του (Blanchard, Pascal (2018). Ο Ota Benga εξέφρασε πολλές φορές την επιθυμία του να επιστρέψει στην πατρίδα του, στο Κονγκό. Όταν για ένα μεγάλο διάστημα, εκτεθειμένος στον ζωολογικό κήπο, απλώς τον ανακαλούσε από μνήμης, κρατώντας τον στις ημέρες πριν την πώλησή του, στο χωριό που αγαπούσε, και ένοιωθε ότι του το ανταπόδιδε. Σε αυτό το χωριό που μιλήσαμε και στην αρχή. Στον τόπο του.

Παρόλες τις προσπάθειές του, ποτέ δεν του επιτράπηκε η επιστροφή στην πατρίδα του, καθώς μαινόταν ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, και οι ευρωπαϊκές δυνάμεις είχαν καταστρέψει ότι είχε απομείνει ζωντανό στην Αφρικανική ήπειρο. Ο Ota Benga για 10 χρόνια μετά την απομάκρυνσή του από τον ζωολογικό κήπο, ξεχάστηκε από το δημόσιο ενδιαφέρον [18].

Το 1916, έβαλε τέλος στην ζωή του. Αυτοκτόνησε, μη μπορώντας να αντέξει άλλο την ανθρώπινη υποβίβαση που υπέστη τόσα χρόνια στην Αμερική. Οι τελευταίες ελπίδες που τον κρατούσαν στην ζωή, αυτές που του έδιναν το εισιτήριο της επιστροφής, κάμφθηκαν. Σβήστηκε κάθε ελπίδα, ενδυναμώνοντας τον μονόδρομο προς τον επικείμενο θάνατό του. Η ιστορία του Ota Benga, μαζί με τόσες χιλιάδες άλλες, λησμονήθηκαν στον χρόνο. Αιτία της λησμονημένης ιστορίας του αποτελούν οι ταπεινωτικές δηλώσεις της New York Times, οι οποίες δίχως αισχύνη δήλωσαν ότι ο Ota Benga ήταν υπάλληλος του Ζωολογικού Κήπου και η παραμονή του εκεί δικαιολογούνταν στο πόστο που του είχε ανατεθεί. Ο Ota Benga με άλλα λόγια, έμενε στον ζωολογικό κήπο όχι ως έκθεμα, αλλά ως φροντιστής των πιθήκων[19]. Η ιστορία του ανακαλύφθηκε το 1990, όταν βρέθηκε ο τάφος του στο Lynchburg. Ένας ανώνυμος τάφος, η ταυτότητα του οποίου μεταφέρεται από στόμα σε στόμα. Αυτή ήταν η μεταχείριση του ανθρώπου αυτού και μετά τον θάνατό του. Η ψυχή του Ota Benga δεν κατάφερε ποτέ να αναπαυθεί στον τόπο του. Αντ’ αυτού, κείτεται σε ένα άψυχο ξύλινο κουβούκλιο, σαν ένας από τους εκατομμύρια πεσόντες του πολέμου.

Όλες οι ψευδείς δηλώσεις, ο εξευτελισμός, τα πειράματα που υπέστησαν οι άνθρωποι αυτοί βγήκαν στην επιφάνεια πολλά χρόνια αργότερα, από ανθρώπους όπως η Sylvette Kaloie ή ο παππούς Walter, που αρνήθηκαν την λήθη και τάχθηκαν υπέρ μιας δίκαιης λύτρωσης. Κόντρα στον άνεμο όλων εκείνων που μέχρι και σήμερα αρνούνται την εμπλοκή ορισμένων με την χείριστη συμπεριφορά ανθρώπου προς άνθρωπο. Ο Ζωολογικός Κήπος του Bronx μέχρι και σήμερα αρνείται να προβάλλει τον χώρο που εκτίθετο ο Ota Benga. Αποκρύπτεται από το κοινό μέχρι και σήμερα [20]. Το σπιτάκι στο οποίον τον είχαν κλεισμένο για δέκα χρόνια, έχει μείνει ερημωμένο, χωρίς καμία ανάμνηση του άψυχου παρελθόντος.


ΕΠΙΛΟΓΟΣ


Θεωρώ ως φοιτήτρια αυτής της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας και πολυποίκιλης επιστήμης που ονομάζεται ανθρωπολογία, ότι πρέπει να μελετηθεί αυτό το παρελθόν. Πρέπει να ενταχθεί στα προγράμματα σπουδών της σύγχρονης κοινωνικής επιστήμης. Είμαστε απόκομμα αυτού του παρελθόντος, μας ενώνει μία νοητή λεπτή γραμμή. Αυτό που είμαστε, το οφείλουμε στην ιστορική πορεία που έχει διανύσει αυτός ο πολυδιάστατος κλάδος. Δεν πρέπει να το αφήνουμε απ’ έξω, αντίθετα, πρέπει να κοιτάξουμε κατάματα τους ανθρώπινους ζωολογικούς κήπους, τον εξευτελισμό που υπέστησαν όλοι αυτοί οι άνθρωποι, τον οποίον επέτρεψε η επιστήμη μας. Είναι καθήκον μας να διασώσουμε τις ιστορίες από την λήθη. Αν δεν το κάνουμε εμείς τότε ποιος; Ας αναλάβει επιτέλους ο καθείς την ευθύνη που του αναλογεί, ας συμφιλιωθούμε με το παρελθόν μας, εκείνο το παρελθόν που το διαμόρφωσαν άλλοι, που οι πράξεις τους έστρωσαν τον δρόμο για να μπορούμε εμείς σήμερα να τους αμφισβητούμε. Έστω και ετεροχρονισμένα, ας δοθεί μια λύτρωση, ένα πραγματικό αφιέρωμα και μια ουσιαστική και δέουσα προσοχή στις μεμονωμένες ιστορίες των εκατομμύρια ανθρώπων που εκτοπίστηκαν από τον τόπο τους, που διαχωρίστηκαν από τα παιδιά τους, από τις γυναίκες και τους πατεράδες τους, που εκτέθηκαν χωρίς την θέλησή τους σε ζωολογικά κλουβιά χωρίς ίχνος ανθρωπιάς. Ας συμβάλλουμε στο να δημιουργηθεί μία πολιτισμική μνήμη, μια παγκόσμια αγκαλιά που να χωράει τις ιστορίες όλων των ανθρώπων που υπέστησαν αυτόν τον εξευτελισμό, την στιγμή στον χρόνο που λαβώθηκε η ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

 


Βάρβαρος, πρώτα και πάνω απ’ όλα, είναι ο άνθρωπος που πιστεύει στην βαρβαρότητα
Claude Levi-Strauss


 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΕΝΤΟΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

[1] Cartwright Mark, (2021)
[2] Johnston, A. (n.d.) (2003)
[3] Gosden Chris (2002)
[4] Landau S. Paul (2000)
[5] Paul A. Erickson, Liam D. Murphy (2002)
[6] Gosden Chris (2002)
[7] Annika Zeitler, Rayna Breuer (et.al) (11 June, 2019)
[8] όπως παραπάνω
[9] Asmaa Jama (30 April, 2019)
[10] Brantley Sanders
[11] Pascal Blanchard (2018)
[12] Όπως παραπάνω
[13] Όπως παραπάνω
[14] John G. West (2018)
[15] Όπως παραπάνω
[16] Όπως παραπάνω
[17] Όπως παραπάνω
[18] Green, J. (1993)
[19] John G. West (2018)
[19] Όπως παραπάνω
[20] Όπως παραπάνω


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  • Annika Zeitler, Rayna Breuer (et.al) (11 June, 2019), Carl Hagenbeck: The inventor of the modern animal park, Deutsche Welle https://www.dw.com/en/carl-hagenbeck-the-inventor-of-the-modern-animal-park/a-49106027 
  • Asmaa Jama (30 April, 2019). Black people on display. The forgotten history of Human Zoos. Rife Magazine https://www.rifemagazine.co.uk/2019/04/black-people-on-display-the-forgotten-history-of-human-zoos/
  • Brantley Sanders, “1889 Exposition Universelle,” W&L Paris, accessed September 2, 2022, https://omeka.wlu.edu/wluparis/items/show/32
  • Cartwright Mark, (19 July, 2021). Portuguese Empire – World History Encyclopedia https://www.worldhistory.org/Portuguese_Empire/
  • Gosden Chris (2002). Archaeology and Anthropology: A Changing Relationship, Taylor & Francis e-Library
  • Green, J. (1993). Phillips Verner Bradford and Harvey Blume, Ota Benga: the pygmy in the Zoo. New York: St Martin’s Press, 1992, 296 pp., ISBN 0 312 08276 2. Africa, 63(03), 431–432. doi:10.2307/1161431
  • John G. West (2018). Human Zoos: America’s Forgotten History of Scientific Racism. Discovery Institute, https://www.youtube.com/watch?v=nY6Zrol5QEk
  • Johnston, A. (n.d.). The British Empire, colonialism, and missionary activity. Missionary Writing and Empire, 1800–1860, 13–37. – Cambridge University Press doi:10.1017/cbo9780511550324.002
  • Landau S. Paul (2000). Hegemony and History in Jean and John L. Comaffo’s “Of Revelation and Revolution”. Cambridge University Press, vol 70 no. 3: https://www.jstor.org/stable/1161071
  • Pascal Blanchard (2018). Colonial Crimes. Deutsche Welle https://www.youtube.com/watch?v=E1Fj8kqeO_M
  • Paul A. Erickson, Liam D. Murphy (2002), Η Ιστορία της Ανθρωπολογικής Σκέψης, εκδ. Κριτική
  • Για την φωτογραφία του εξωφύλλου: Library of Congress, https://www.nonviolenceny.org/post/exotic

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Visits: 160

Αφήστε μια απάντηση